صنایع دستی چوبی؛ ناگفته هایی از صنایع دستی کهن منطقه کرمانشاه (بخش سوم) - سفرنامه ترکیه

در سری مقالات صنایع دستی کهن منطقه کرمانشاه، به معرفی برخی از آثار هنری و دستی کهن این خطه می پردازیم. در این مقالات کوشش می شود گوشه و چکیده ای از این هنرها که تا حدودی نیز در حال منسوخ شدن است، با پایبندی به لفظ به کار گرفته شده محلی معرفی شود. هدف این مقالات معرفی هنرهای کمتر شناخته شده و کهن است. در ادامه می توانید بخش آخر صنایع دستی چوبی را بخوانید.

سه ن گ

سه ن گ یا سِنگ را می توان به عنوان ابتدایی ترین و قدیمی ترین صنعت چوبی بشری نام برد. این صنعت دستی معمولا کار سنجاق در دوخت های موقت سیاه چادر و چیت عشایر را انجام می دهد. برای ساخت آن ابتدا چوبی از جنس گیلاس وحشی انتخاب می نمایند. چوب گیلاس سفت وسخت است و استحکام خوبی دارد. سپس آن را به طول 30 سانتی متر و قطر انگشت کوچک (یا کمی باریک تر) بریده و نوک آن را تیز می نمایند. برای سیاه چادر بزرگان ایل، روی دسته آن را کنده کاری های زیبایی انجام می دهند تا در داخل سیاه چادر جلوه زیبایی داشته باشد. سِنگ را برای خانه های عشایر عادی به صورت ساده و بدون نقش می سازند. هنر این صنعت دستی به خاطر کنده کاری های روی دسته آن است که با استفاده از ابزار ابتدایی مانند چاقو و تیشه انجام می شود. این صنعت دستی در حال منسوخ شدن است.

چالگ (ظرف کوبیدن کشک)

چالگ، چوبی از جنس توت است که روی آن کار منبت زیبایی ایجاد می شود. از چالگ برای کوبیدن کشک استفاده می نمایند. این هنر دستی را با چوب توت به طول حدود 70 سانتی متر و قطر 30 سانتی متر می سازند که روی قسمت بالایی آن نقش های بسیار زیبا ایجاد می شود. روی قسمت انتهایی آن نیز کنده کاری های زیبایی با نقوش اساطیری وجود دارد که از طبیعت بکر یا منسوجات سنتی کرمانشاه الهام گرفته شده است. در زمستان که دوغ کم می شود، کشک را داخل آن می سایند و با آن دوغ کشک درست می نمایند. در مواقعی نیز برای شلتوک کوبی (جدا کردن پوست از برنج) استفاده می شود. این نوع صنعت دستی در انواع بزرگ و کوچک ساخته می شود. در چالگ های بزرگ، برای کوبیدن کشک دو زن همکاری می نمایند.

زمانی که چالگ ترک برمی داشته، با استفاده از نرینه گاو آن را بست (بند) می زدند. زیرا اعتقاد داشتند نرینه علاوه بر مهار کردن ترک، باعث برکت کشک، دوغ و... می شود.

این هنر دستی کار خراطان است. به دلیل عدم مقاومت آن در مقابل عوامل طبیعی، از تاریخ ساخت آن اطلاع دقیقی در دسترس نیست؛ اما از هنرهای کاربردی است که با دقت و ظرافت تمام کار می شود. این هنر در حال منسوخ شدن است و با توجه به ملزومات برقی زمان حاضر، چالگ کمتر فراوری می شود.

امروزه به دلیل زیبایی این هنر دستی و عدم کاربرد آن با کاربری اصلی، در بسیاری از منازل از آن به عنوان گلدان استفاده می شود.

دارهیوه (گاوآهن)

دارهیوه لفظ محلی در استان کرمانشاه است. دار همان گاوآهن است و هیوه چوبی است که به گردن گاو می بندند و گاو را به آهن وصل می نمایند که به رغم نامش، هیچ نوع فلزی در آن به کار نرفته است. گاوآهن در ابتدا بدون آهن بوده است و با توجه به کنده کاری های چوبی و فلزی روی آن می توان آن را جزو اولین هنر-صنعت های چوبی و فلزی نامید. بعدها قطعه ای فلزی بر نوک آن نصب شد که به آن گاو سن (گاو آهن) می گفتند. فلز اضافه شده به نوک آن باعث می شود تا دیرتر کند شود و عمق بیشتری در شخم زدن ایجاد کندو بعلاوه گیاهان و علف های هرز را می کَنَد که در کیفیت محصول نهایی تاثیر زیادی دارد.

دارهیوه جزو صنایع دستی این دیار و سایر منطقه ها است، اما در برخی از آن ها کارهای ظریفی روی هیوه انجام می دادند که از کنده کاری و ظرافت خاصی برخوردار بوده است.

قدمت این صنعت به دورانی که بشر اولیه به کشاورزی روی آورد برمی شود که جزو کارهای چوبی کهن به شمار میرود. برای درست کرد آن از قطعه چوبی پهن به عرض 40 سانتی متر و به طول 1/5 متر از جنس چوب بلوط یا گردو استفاده می نمایند. سپس با استفاده از روش خراطی و کنده کاری با ابزارهای فلزی نظیر تیشه، قلم، مغار و اسکنه، آثار زیبایی روی آن ایجاد می شود.

کمچک چوبی (قاشق چوبی)

کمچک قطعه ای چوب کنده کاری شده از جنس گردو، توت یا ون است که پس از شکل گیری به آن ملاقه (کمچک) می گویند. برای ساخت آن هنرمندان با دقت تمام و با استفاده از ابزار فلزی، طرح ها و کنده کاری های ظریفی که برگرفته از آیین مردم منطقه است روی دسته و لبه آن، با روش داغ کردن یا استفاده از ابزار دستی ایجاد می نمایند.

این صنعت دستی چوبی در استان کرمانشاه، بیشتر به وسیله کولی های پیشکسوت در منطقه صابونی کرمانشاه انجام می شود. این صنعت دستی از هنرهای سنتی محلی کهن منطقه است که به عنوان کار منبت به شمار میرود. کمچک چون کاربردی بوده است، توانسته تا به امروز نیز جایگاه خود را حفظ کند و رونق آن روزبه روز بیشتر می شود. هنرمندان زیادی از این راه امرار معاش می نمایند.

کول (ستون آلاچیق)

کول همان ستون خانه های تابستانی روستایی در استان کرمانشاه است که به آن کولا نیز می گویند و سه ماه دایر است. از کول به عنوان ستون کولا استفاده می شود. برای ساخت کول ابتدا تنه درخت پاییزه را می برند. اعتقاد آن ها بر این است که چوب بلوط، ون، گردو و توت که در فصل پاییز آن را بریده اند سفت تر و مجکم تر هستند. در مرحله بعد، استادکار با استفاده از اره، تیشه، و ابزار اسکنه، دو شاخه ای از سر آن را تراش داده و آماده منبت کاری می نماید. سپس نقش هایی که برگرفته از نقوش گلیم، چیت و... است، با الهام از نقوش سنتی و تجارب ذهنی استادکار روی کول ایجاد می شود. در این هنر دستی نیز، از ابزار ابتدایی مانند مغار و اسکنه استفاده می شده است. معمولا برای کول ِ (ستون) کولاهای بزرگان، نقوش زیباتری ایجاد می کردند.

در گذشته این هنر بیشتر مورد توجه بود و افراد زیادی از این زمینه امرار معاش می کردند. به این ترتیب این هنر بسیار پررونق بوده است. اما امروزه شکل قدیمی کول کولا رونق خود را از دست داده است و این نوع کارها کمتر برای کولا انجام می شود. با تغییر نوع کاربری آن، نه تنها از کار منبت کارها کاسته نشده، بلکه با انجام کار منبت روی ستون داخل مساجد، خانه های مجلل، مبل، عصا و غیره، شغل منبت کاری هنوز از شغل های پررونق است.

تشی (دوک)

تشی از هنرهای اصیل و سنتی صنایع دستی چوبی است که به دلیل حجم کار بالای این وسیله، بازار فعال و مناسب دارد. تشی یک نوع دوک دستی ساده است که از دو قطعه چوب درست می شود. روی این چوب ها معمولا نقش های رنگی صورتی و زرد و برخی مواقع کنده کاری های ظریفی ایجاد می شود.

تشی از دو قطعه چوب خراطی شده؛ قطعه پایینی گرد با قطر 7 سانتی متر است و دسته آن چوب باریکی با شیاری در سر آن به ضخامت حدود یک بند انگشت است. ارتفاع تشی 30 تا 40 سانتی متر است که صنعتگران با ابزار ابتدایی مانند اسکنه، اره، مغار و... آن را می سازند.

از این وسیله کاربردی برای ریسیدن پشم و مو و تبدیل آن به نخ استفاده می شود. از آنجا که نخ برای درست کردن انواع طناب، زیرانداز و سایر ملزومات زندگی ایجاد می شود، در بیشتر خانه های روستایی این صنعت دستی وجود دارد.

امروزه بیشتر کولی ها و خراطان محله صابونی کرمانشاه با چوب های بلوط، توت و چنار، تشی را می سازند. نحوه ساخت آن به این شکل است که ابتدا گردی سر آن را ساخته و معمولا سطح بالایی قطعه مدور را با نوارهای رنگی، رنگ آمیزی می نمایند که در هنگام چرخیدن، پایکوبی مواجی از رنگ ایجاد می نماید. سپس دسته و ته آن را با مغار باریک تر می نمایند و شیاری در سر آن ایجاد می نمایند. امروزه از دستگاه های برقی نیز برای ساخت تشی استفاده می شود.

شانه

ساخت ابزارآلات آرایشی از جمله شانه در طی دوران مختلف از قدیم تا به امروز متداول بوده است. به همین خاطر استفاده از چوب به دلیل دردسترس و مقرون به صرفه بودن آن - که از ویژگی های اصلی صنایع دستی کهن است - مورد توجه بوده است. این امر در خلق این هنر - صنعت تاثیر بسزایی داشته است.

در استان کرمانشاه شانه علاوه بر اینکه از ظرافت خاصی برخوردار بوده است، در ساخت آن از چوب هایی استفاده نموده اند که دارای رنگ طبیعی باشد. در گذشته در این استان نازک کاران چوب زیادی وجود داشته است. برای ساخت شانه ابتدا از چوب توت قطعه مناسبی انتخاب می نمایند و بعد از برش در میزان های مختلف، با استفاده از اره های درشت، ریز و ریزتر روی آن شیارهایی ایجاد می نمایند. در کارهای سفارشی و هنری، نقوشی از اشکال هندسی یا نمادین روی دسته آن ایجاد می نمایند. این نقوض برگرفته از روحیات مردم منطقه است.

این هنر دستی به وسیله خراطان شهرهای مختلف استان کرمانشاه انجام می شده که متاسفانه منسوخ شده است.

شانه چوبی زنانه دو طرفه و شانه ی مردانه یک طرفه بوده است. گاهی برای درآوردن شوره سر، نخی از جنش پشم در سمت دندانه های ریز آن می بستند. این امر باعث می شده تمام شوره و چربی مو گرفته شود.

در این بخش از مقاله های صنایع دستی کرمانشاه، با بخش آخر صنایع دستی کهن چوبی کرمانشاه آشنا شدیم. در بخش بعدی این مقاله به معرفی سایر آثار دستی سنتی و کهن این منطقه خواهیم پرداخت. خبرنگاران مشتاقانه منتظر دریافت پیشنهادها و نقدها شما خوانندگان عزیز در رابطه با این سری مقالات است. بعلاوه اگر از این صنایع دستی کهن و اصیل، تصاویر مناسبی دارید، آن را با خبرنگاران به اشتراک بگذارید.